14 იანვარს ძველით ახალ წელს აღვნიშნავთ. ორი ახალი წლისა და სხვა საინტერესო ტრადიციების შესახებ ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ნიკო ბერძენიშვილის კვლევითი ინსტიტუტის ეთნოლოგიისა და სოციალური კვლევების განყოფილების ხელმძღვანელი, უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი, ქალბატონი თამილა ლომთათიძე საუბრობს.

_ ქალბატონო თამილა, რატომ აღვნიშნავთ ქართველები ახალ წელს ორჯერ და ისტორიულად, რა არის ამის მიზეზი?

_ უპირველეს ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ „ძველით ახალ წელს“ მხოლოდ ქართველები არ აღნიშნავენ. ორი ახალი წლის აღნიშვნის ჩვეულება ბევრ მართლმადიდებლურ ქვეყანაშიცაა გავრცელებული. 14 იანვარს ზეიმობენ სერბები, მაკედონელები, ბელორუსები, უკრაინელები, რუმინელები, რუსები, ბერძნები. საბერძნეთში, მაგალითად „წმ.ვასილის დღეს ეძახიან“, სერბეთში - „სერბულ ახალ წელს“. ორი ახალი წლის აღნიშვნა გამოწვეულია ორი კალენდარული სისტემის - იულიუსის კალენდრის და გრიგორიანული კალენდრის არსებობით. რადგან ქართული ეკლესია იცავს ნიკეის საეკლესიო კრების მიერ მიღებულ იულიუსის კალენდარს, რის გამოც ოფიციალურ ახალ წელს _ 1 იანვარს ჯერ კიდევ შობის მარხვაა და ქრისტეშობა არ გვიზეიმია, მართლმადიდებლები, ძველი სტილით 1 იანვარს ანუ 14 იანვარს, „ძველით ახალ წელს“ ხსნილით და საზეიმო სუფრით აღნიშნავენ. წეს-ჩვეულებათა უმეტესობაც ამ თარიღს უკავშირდება. ასე იყო საუკუნეების განმავლობაში და ეს ჩვევა იმდენად ფესვგადგმულია ქართველთა ისტორიულ მეხსიერებაში, რომ თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ეთნიკური ქართველებიც ძველით ახალ წელს აღნიშნავენ. ორი ახალი წლის აღნიშვნა არც სხვა ხალხების და რელიგიებისათვის არის უცხო. მაგალითად, ნავრუზობას - ახალ წელს აღნიშნავენ მარტში ირანში, აზერბაიჯანში (დღესასწაული ზოროასტრიზმიდან მოდის), ჩინეთში ახალი წლის აღნიშვნა მთვარის კალენდარს ეფუძნება, მოძრავია და შეიძლება დადგეს 21 იანვრიდან 20 თებერვლამდე პერიოდში, ინდოეთში, საერთოდ, ყველა რელიგიურ ჯგუფს თავისი განსხვავებული თარიღი აქვს ახალი წლის აღსანიშნავად. ამდენად, გარდა ოფიციალური ახალი წლისა (1 იანვარს), „საკუთარი“ ტრადიციებიდან მომდინარე ახალი წელი მსოფლიოს ბევრ ხალხს აქვს.

_ გთხოვთ, გაიხსენოთ რამდენიმე საახალწლო წეს-ჩვეულება, რომელიც აჭარის რეგიონს უკავშირდება...

_ ხალხის ცნობიერებასა და ყოფაში ახალი წლის დღესასწაულს ყოველთვის ჰქონდა და აქვს მინიჭებული უდიდესი მნიშვნელობა, რადგან იგი ყოველთვის აღიქმებოდა, რო­გორც წლის უმნიშვნელოვანესი თარიღი, განსაკუთრებული საკრალური დრო, რო­მელიც ადამიანებისათვის მოასწავებდა სამყაროს სრულ და ყოველმხრივ განახ­ლე­ბას, თითოეულის წინაშე შლიდა ცხოვრების ახალ ფურცელს, თითოეულში აღვივებდა უკე­თესი მომავლის იმედს. ამიტომაც იგი გაიაზრებოდა არა მხოლოდ როგორც ყვე­ლაზე ხმაურიანი, ჭეშმარიტად საყოველთაო, არამედ, აგრეთვე, როგორც წლის ყველაზე მთავარი და მნიშვნელოვანი დღესასწაული.

ახალი წლის ციკლის წეს-ჩვეულებებს მრავალმხრივი ფუნქციონალური დანიშ­ნუ­ლე­ბა აქვთ: ოჯახის წევრთა ჯანის სიმრთელისა და ბედნიერების, უხვმოსავლიანობის, სა­ქო­ნელ-ფრინველის სიმრავლის, ოჯახის კეთილდღეობის, იღბლიანობის, მშვიდი და ნა­ყო­ფიერი მომავალი წლის უზრუნველყოფა, ბოროტი ძალებისაგან ოჯახისა და მეურ­ნეო­ბის დაცვა და სხვ.

აჭარაში ახალი წლის შესახვედრად ადრიდანვე იჭერდნენ თადარიგს: ვალებს გაის­ტუმ­რებდნენ, თუ რამ განათხოვრებული ჰქონდათ, ყველაფერს უკან დაიბრუნებდნენ, რად­­გან სწამდათ, რომ ახალი წლის ღამე საოჯახო ნივთებმაც, ისევე, როგორც ადა­მია­ნებ­მა და საქონელ-ფრინველმა, საკუთარ ჭერქვეშ უნდა გაატარონ. საახალწლო სამ­ზა-დი­სის დროს არავის არაფერს არც მოსთხოვდნენ და არც მისცემდნენ, რომ "ხელი არ გადა­ყოლოდა" და ბარაქა ოჯახიდან არ გასულიყო. ახალი წლის დღესასწაულის შე­სახ­ვედრად ოჯახის ყველა წევრი ფუძე-სახლში იყრიდა თავს, რადგან ახალი წელი, მარ­თალია საყოველთაო, საზოგადო დღესასწაულია, მაგრამ, ამავე დროს, იგი ძირი­თა­დად ოჯახური ზეიმია.

ხალხის რწმენით წლის პირველი დღე განსაზღვრავდა მთელი წლის იღბლიანობა-უიღ­ბლობას. ამიტომაც აჭარაში ცდილობდნენ ახალი წლის დილით განსაკუთრებით მარ­ჯვედ ყოფილიყვნენ, ხელი არაფერში მოსცარვოდათ, ახალ წელს მაძღრისად შეხ­ვედ­როდნენ. ამ მიზნით ახალი წლის წინა ღამით ბალიშის ქვეშ მჭადის ლუკმას ამოი­დებ­დნენ. ოჯახის თითოეული წევრი ცდილობდა გათენებამდე გამოეღვიძა და შენახული მჭა­დის ლუკმა მამლის ყივილამდე ან ჩიტის პირველ დაძახილამდე შეეჭამა, რათა ფრინ­ველისაგან "დაძლეული", დამარცხებული არ დარჩენილიყო და მომავალი წელი მის­თვის უიღბლო არ გამომდგარიყო.

გარდა ამისა, ამ დღეს ასრულებდნენ გარკვეულ წეს-ჩვეულებებს, რომელთა დანიშ­ნუ­ლებაც მომავალი სამეურნეო საქმიანობის იღბლიანობის უზრუნველყოფა იყო. პირ­ვე­ლი დღის მაგიის რწმენა კარგად ჩანს მეკვლეობის ინტიტუტში. გადმოცემით, სახლი უნ­და ეფერხვა "კაი ფეხის" ადამიანს. იგი დილით ადრე უნდა მისულიყო სახლში. მეკ­ვლეს ანუ მფერხავს ხელში ტკბილეული ეჭირა. იგი კარზე დააკაკუნებდა. ოჯახის უფ­რო­სი მეკვლეს გამოეპასუხებოდა. მათ შორის იმართებოდა დილოგი, რომლის დროსაც მეკ­ვლე ოჯახს ხვავს, ბარაქას, სითბოს, სიტკბოს, სიხარულსა და ბედნიერებას დაუ­ბე­დე­ბდა და ოთახში შევიდოდა. შემოსასვლელში იდგა პატარა სკამი (ჯორკო), რო­მელ­ზეც იდო ბრინჯიანი თასი. მფერხავი აიღებდა თასს, დაჯდებოდა ჯორკოზე და სამჯერ წაი­ნა­ცვლებდა წინ, ოჯახის საქმე წინ წავიდესო. მერე ბრინჯს და კანფეტს მოაყრიდა ოთა­ხებში. შემდეგ მეკვლე კერაში ნაკვერცხალს გაჩხრეკდა, ნაპერწკლებს ააყრევი­ნებ­და და დაილოცებოდა: "რამდენი ნაპერწკალიც ავარდა, იმდენი სიმინდი, იმდენი ოქრო-ვერ­ცხლი, იმდენი საქონელ-ფრინველი, ხვავი და ბარაქაო". ამ დღეს არ შეიძლებოდა ოთა­ხის დაგვა, ხვავი და ბარაქა ოჯახიდან რომ არ გასულიყო. მფერხავს დიდი პა­ტი­ვით ექცეოდნენ. მთელი დღის განმავლობაში არ შეიძლებოდა მისი სახლიდან სხვაგან წას­ვლა.

ძველად აჭარაში გავრცელებული იყო კარდაკარ ჩამოვლისა და მილოცვის ჩვეუ­ლე­ბა. მომლოცველები ახალი წლის საღამოს ჯგუფებად იწყებენ კარდაკარ ჩამოვლას. და­დიოდ­ნენ თითქმის გათენებამდე, გალობით ულოცავდნენ ოჯახებს ახალი წლის მოს­ვლას. მასპინძლები მომლოცველებს ასაჩუქრებდნენ ფულით, ტკბილეულით, ხილით. სულ ბოლოს კარდაკარ ჩამოვლის მონაწილეები თავიანთ ოჯახებს ულოცავდნენ და მიუმ­ღერებდნენ. დილიდან იწყებოდა ერთმანეთთან გადასტუმრება.

საახალწლო წეს-ჩვეულებათა უმეტესი ნაწილი აჭარაში ნაყოფიერების მაგიას უკავ­შირ­დებოდა და მოსავლიანობისა და საქონელ-ფრინველის სიმრავლის უზრუნ­ველყოფი­სათ­ვის იყო განკუთვნილი. ნაყოფიერებისა და ბარაქიანობის გამომწვევი ძალების გაძ­ლიე­რებას ემსახურებოდა აჭარაში ფრაგმენტების სახით შემორჩენილი აგრარულ-რე­ლი­გიუ­რი ხასიათის დღესასწაული "ბოსლობა" და "ცხემლის ჭრის" რიტუალი, რომელთა და­­ნიშნულებაც ბუნების ძალთა აღორძინება და ნაყოფიერების უზრუნველყოფა უნდა ყო­ფილიყო.

ნაყოფიერების მაგიასთან საახალწლო რიტუალების კავშირი კარგად ჩანს საახალ­წლო კერძებშიც. ტრადიციულად, აჭარაში ახალ წელს სავსე სუფრით ხვდებოდნენ, მაგ­რამ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა მოხარშულ სიმინდს. სიმინდს გარ­კვეულ ხანს წყალში გაააჩერებდნენ, შემდეგ მოხარშავდნენ და მარილთან ერთად მიირ­თმევ­დნენ ან ამზადებდნენ სირსვალს _ ნივრით და ნიგვზით  შეკაზმულ, მოხარშული, კან­გაც­ლილი სიმინდის შეჭამანდს. სწამდათ, რომ, როგორც `კარდალში გასივდება და აივ­სება სიმინდი, ისე აივსება ნათესი და კაი მოსავალი იქნებაო~. სირსვალის ჭამა აუცი­ლებელი იყო ოჯახის წევრებისათვის, მაგრამ სხვას, უცხოს მას არ აჭმევდნენ, რადგან ფიქრობდნენ, რომ "ოჯახიდან ბარაქა წავიდოდა". საერთოდ, აჭარაში საახალ­წლო რიტუალებში ნაყოფიერების სიმბოლოს დატვირთვა ქონდა მარცვლეულს (ბრინჯი, ხორ­ბალი, ღომის მარცვალი და სხვ.). მაგალითად, ახალ წელს ბოსლობის რიტუალის შეს­რულებისას, ოჯახის უფროსი მამაკაცი საქონელს ირგვლივ შემოუვლიდა და მარ­ცვალს მიმოფანტავდა. ან კიდევ, საქონელს მარცვალს აჭმევდა, ახორში ბრინჯს, სი­მინდს, ხაპის გულს მოაპნევდა _ "ბერექეთი იყოსო!" ახალი წლის ღამეს დიასახლისი მარ­ცვლეულს აპნევდა როგორც ოთახის კუთხეებში, ასევე საახალწლო სუფრაზეც. ამ სუფ­რაზე აუცილებლად უნდა ყოფილიყო მოხარშული კვახი. ხშირად კვახს ტაბლაზევე დაჩე­ხავდნენ, რომ მისი თესლი სუფრაზე დაყრილიყო. ეს სიუხვისა და ბარაქის უზრუნ­ველ­ყოფის აუცილებელ პირობად ითვლებოდა.

აჭარაში საახალწლო რიტუალებში განსაკუთრებული საკრალური მნიშვნელობა ენი­ჭებოდა წყალს. ახალი წლის დილას დიასახლისი ადრე ადგებოდა, გააღვივებდა ცეცხლს და ხმისამოუღებლად მოიტანდა წყალს, რომელსაც კერის პირას ან ოთახის კუთ­ხეებში მოაპკურებდა, თან დაილოცებოდა: "ამ წყალივით წინ წავიდეს ოჯახის საქმეო". წყლის მაგიური ძალის რწმენა კარგად ჩანს აჭარაში ახალი წლის დილას "საქონ­ლის წყალზე გაყვანის" ჩვეულებაში, რაც ზემო აჭარაში დღესაც სრულდება.

ახალი წლის დღეებში ყველა ერიდებოდა უსიამოვნებას, ჩხუბს, აყალ-მაყალს, ბილწ­სიტყვაობას. ერთმანეთს დიდი სიყვარულითა და პატივისცემით ექცეოდნენ, ერი­დე­ბოდ­ნენ ბავშვების დატუქსვასაც კი, რათა მთელი წელი ოჯახში ურთიერთ­პატივის­ცე­მი­სა და ურთიერთგაგების მშვიდობიანი ატმოსფერო ყოფილიყო. ასე, სხვადასხვაგვარი სიმ­ბოლოების, რიტუალური ელემენტებისა და წეს-ჩვეულებების საშუალებით ცდილობ­დნენ აჭარაში უზრუნველეყოთ მომავალი წლის იღბლიანობა ოჯახისათვის.

პ.ს. გაზეთი „ბათუმის უნივერსიტეტი“ გილოცავთ დამდეგ ძველით ახალ წელს და გისურვებთ წარმატებებს.